อาณาเปตฺวา การิตํ ‘อาณตฺติกํ’ นามฯ กมฺมญฺจ ผลญฺจ สทฺทหิตฺวา กตํ ‘สมฺปชานกตํ’ นามฯ กมฺมมฺปิ ผลมฺปิ อชานิตฺวา กตํ ‘อสมฺปชานกตํ’ นามฯ เตสุ สยํการํ กโรนฺโตปิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ กุสลจิตฺตานํ อญฺญตเรเนว กโรติฯ ปรํการํ กโรนฺโตปิ, สหตฺเถน กโรนฺโตปิ, อาณาเปตฺวา กโรนฺโตปิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ กุสลจิตฺตานํ อญฺญตเรเนว กโรติฯ สมฺปชานกรณํ ปน จตูหิ ญาณสมฺปยุตฺเตหิ โหติฯ อสมฺปชานกรณํ จตูหิ ญาณวิปฺปยุตฺเตหิฯ

อปราปิ อิมสฺมิํ ฐาเน จตสฺโส ทกฺขิณาวิสุทฺธิโย คหิตา – ปจฺจยานํ ธมฺมิกตา, เจตนามหตฺตํ, วตฺถุสมฺปตฺติ, คุณาติเรกตาติฯ ตตฺถ ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนา ปจฺจยา ‘ธมฺมิกา’ นามฯ สทฺทหิตฺวา โอกปฺเปตฺวา ททโต ปน ‘เจตนามหตฺตํ’ นาม โหติฯ ขีณาสวภาโว ‘วตฺถุสมฺปตฺติ’ นามฯ ขีณาสวสฺเสว นิโรธา วุฏฺฐิตภาโว ‘คุณาติเรกตา’ นามฯ อิมานิ จตฺตาริ สโมธาเนตฺวา ทาตุํ สกฺโกนฺตสฺส กามาวจรํ กุสลํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ ปุณฺณกเสฏฺฐิกากวลิยสุมนมาลาการาทีนํ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.225 ปุณฺณทาสีวตฺถุ) (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.67 สุมนมาลาการวตฺถุ) วิยฯ

สงฺเขปโต ปเนตํ สพฺพมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ‘จิตฺต’นฺติ กริตฺวา จิตฺตวิจิตฺตฏฺเฐน เอกเมว โหติฯ เวทนาวเสน โสมนสฺสสหคตํ อุเปกฺขาสหคตนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ญาณวิภตฺติเทสนาวเสน จตุพฺพิธํ โหติฯ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตญฺหิ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตญฺจ ญาณสมฺปยุตฺตฏฺเฐน อสงฺขาริกฏฺเฐน จ เอกเมว โหติฯ ตถา ญาณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาริกํ, ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, ญาณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาริกญฺจาติฯ เอวํ ญาณวิภตฺติเทสนาวเสน จตุพฺพิเธ ปเนตสฺมิํ อสงฺขารสสงฺขารวิภตฺติโต จตฺตาริ อสงฺขาริกานิ จตฺตาริ สสงฺขาริกานีติ อฏฺเฐว กุสลจิตฺตานิ โหนฺติฯ ตานิ ยาถาวโต ญตฺวา ภควา สพฺพญฺญู คณีวโร มุนิเสฏฺโฐ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรตีติฯ

อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย

กามาวจรกุสลนิทฺเทโส สมตฺโตฯ

รูปาวจรกุสลวณฺณนา